Τι σημαίνει επικαρπία και ψιλή κυριότητα;

Η κυριότητα είναι κατά κανόνα πλήρης, επιτρέπεται δηλαδή πλήρως στον κύριο η χρήση και η κάρπωση του πράγματος. Κάποιες φορές όμως η κυριότητα στερείται (αποψιλώνεται) των στοιχείων αυτών και περιορίζεται στην εξουσία του κυρίου να διαθέσει το πράγμα (εξουσία διάθεσης). Στις περιπτώσεις αυτές η κυριότητα λέγεται ψιλή και το δικαίωμα χρήσης και κάρπωσης του πράγματος λέγεται επικαρπία.

Η επικαρπία σύμφωνα με το δίκαιο μας αποτελεί περιορισμένη προσωπική δουλεία (ΑΚ 1142) σύμφωνα με την οποία ο δικαιούχος διατηρεί το δικαίωμα χρήσης και εκμετάλλευσης του πράγματος χωρίς να αλλοιώνει την ουσία του.

Αντικείμενο της επικαρπίας είναι η άντληση εκτεταμένης ωφέλειας απ’ όλη την υπόσταση του πράγματος. Το δικαίωμα αυτό του επικαρπωτή για πλήρη χρήση και κάρπωση του πράγματος έχει ως αποτέλεσμα η κυριότητα να απογυμνώνεται από τις εξουσίες αυτές και να περιορίζεται στην εξουσία του κυρίου να διαθέτει το πράγμα. Αυτός ο περιορισμός εκφράζεται με τον όρο “ψιλή κυριότητα”. Την κυριότητα εκείνη δηλαδή η οποία βαρύνεται με την σύσταση εμπράγματου δικαιώματος επικαρπίας.

Ποιο είναι το περιεχόμενο της επικαρπίας;

Τα βασικά χαρακτηριστικά του δικαιώματος της επικαρπίας είναι τα εξής:
Ο επικαρπωτής έχει μόνο δικαίωμα να χρησιμοποιεί το πράγμα και να το εκμεταλλεύεται αλλά δεν μπορεί είτε να το εκποιήσει είτε να το επιβαρύνει με κάποιο εμπράγματο βάρος (πχ προσημείωση υποθήκης). Η ουσία του πράγματος δηλαδή πρέπει να μένει ακέραιη (ΑΚ 1142). Αντίστοιχα ο ψιλός κύριος διαθέτει εκείνα τα δικαιώματα που δεν εμποδίζουν την άσκησή της. Μπορεί πχ να εκποιήσει το ακίνητο αλλά όχι να δώσει ένα δικαίωμα σε τρίτον που θα εμποδίζει τον επικαρπωτή.
Επικαρπία μπορεί να συσταθεί σε οποιοδήποτε πράγμα. Αυτό συμπεριλαμβάνει τόσο τα κινητά όσο και τα ακίνητα. Συμπεριλαμβάνει επίσης τα συστατικά στοιχεία ενός πράγματος (πχ σε περίπτωση ενός αυτοκινήτου, τον κινητήρα τις πόρτες, τους τροχούς κλπ.) αλλά και στα παραρτήματα (πχ αποθήκη οριζόντιας ιδιοκτησίας). Στην δεύτερη περίπτωση μπορούν ωστόσο τα μέρη να συμφωνήσουν κάτι διαφορετικό.
Επικαρπία συστήνεται και σε μέρος ενός πράγματος (πχ στο μισό εξ αδιαιρέτου ενός ακινήτου).

Πώς συστήνεται η επικαρπία;

Η επικαρπία μπορεί να συσταθεί με τους εξής τρόπους:

1. Σύσταση επικαρπίας με σύμβαση ή διαθήκη. Mία πολύ συνηθισμένη πρακτική που ακολουθείται είναι να συστήνεται επικαρπία σε ακίνητο κατά την μεταβίβαση του από γονείς σε τέκνα. Αυτό γίνεται με ειδική πρόβλεψη στο συμβόλαιο της γονικής παροχής. Ένας άλλος τρόπος σύστασης επικαρπίας είναι η διαθήκη όπου ο γονέας μπορεί να αφήνει την ψιλή κυριότητα στο τέκνο και την επικαρπία στον άλλο γονέα.
2. Σύσταση επικαρπίας με χρησικτησία. Στην συγκεκριμένη περίπτωση εφαρμόζονται αναλογικά οι προβλέψεις του αστικού κώδικα για κτήση κυριότητας μέσω χρησικτησίας.
3. Σύσταση επικαρπίας με δικαστική απόφαση. Κυρίως στην περίπτωση που υπάρχει προσύμφωνο σύστασης επικαρπίας και αυτός που την υποσχέθηκε αρνείται τη σύναψή της και στην περίπτωση δικαστικής διανομής κοινού πράγματος, όταν χωρίς επικαρπία δεν είναι δυνατή η δίκαιη διανομή.

Πώς αποσβήνεται η επικαρπία;

Η απόσβεση της επικαρπίας επέρχεται:

α) Εφόσον δεν ορίστηκε διαφορετικά, με το θάνατο του επικαρπωτή,

β) όταν η επικαρπία ενωθεί με την κυριότητα στο ίδιο πρόσωπο,

γ) με παραίτηση του δικαιούχου. Η δήλωση του τελευταίου γίνεται με συμβολαιογραφικό έγγραφο που κοινοποιείται στον κύριο και υποβάλλεται σε μεταγραφή,

δ) με την ολική καταστροφή του πράγματος. Ως τέτοια νοείται όχι μόνο η απώλεια του πράγματος αλλά και η απώλεια των ουσιωδών χαρακτηριστικών του. Σε μερική καταστροφή του πράγματος η επικαρπία διατηρείται στο τμήμα που απέμεινε.

ε) όταν η άσκησή της κατέστη αδύνατη από πραγματικούς ή νομικούς λόγους,

στ) με την αχρησία.

ζ) με την πλήρωση της διαλυτικής αίρεσης ή προθεσμίας υπό την οποία συστάθηκε η επικαρπία,

η) η απόκτηση του πράγματος με χρησικτησία συναποσβήνει και την επ’ αυτού τυχόν υπάρχουσα επικαρπία τρίτου, αλλά μόνο με τους όρους της ΑΚ 1053,

θ) με την μεταβίβαση κατά κυριότητα του κινητού σε άλλον.

Τι γίνεται με την επικαρπία σε περίπτωση βάρους ή κατάσχεσης;

Όσον αφορά την εγγραφή κάποιου εμπράγματου βάρους (πχ προσημείωση υποθήκης) η νομοθεσία είναι σαφής. Σύμφωνα με το άρθρο 1259 ΑΚ υποθήκη μπορεί να εγγραφεί και σε επικαρπία ακινήτου. Είναι δεδομένο ωστόσο ότι η τύχη του βάρους ακολουθεί αυτή της επικαρπίας. Όταν αυτή δηλαδή πάψει να υπάρχει (λόγω θανάτου του επικαρπωτή πχ), τότε παύει να υφίσταται και το εμπράγματο βάρος. Ο λόγος να προβεί κάποιος σε εξασφάλιση απαίτησής του εγγράφοντας βάρος σε επικαρπία, ενώ αυτή έχει περιορισμένη διάρκεια, είναι η έλλειψη άλλων περιουσιακών στοιχείων του οφειλέτη. Για την εξάλειψη του βάρους θα ισχύσουν οι γενικές διατάξεις που προβλέπει οι νομοθεσία μας.

Το ίδιο θα συμβεί και στην περίπτωση της κατάσχεσης. Έτσι ο υπερθεματιστής στον πλειστηριασμό θα αποκτήσει το δικαίωμα της επικαρπίας που εκπλειστηριάστηκε στη νομική κατάσταση που αυτό βρισκόταν προ του πλειστηριασμού.

Επικαρπία και ΕΝΦΙΑ

Αν συστάθηκε επικαρπία, ο συνολικός ΕΝ.Φ.Ι.Α. που βαρύνει το ακίνητο επιμερίζεται μεταξύ του ψιλού κυρίου και του επικαρπωτή ως εξής:

α) Αν ο επικαρπωτής είναι φυσικό πρόσωπο, ο φόρος που αναλογεί στο δικαίωμα αυτό ορίζεται ως ποσοστό του φόρου που αναλογεί στην πλήρη κυριότητα του ακινήτου, ανάλογα με την ηλικία του επικαρπωτή ως εξής:

(αα) Στα 8/10, αν ο επικαρπωτής δεν έχει υπερβεί το 20ό έτος της ηλικίας του.

(ββ) Στα 7/10, αν ο επικαρπωτής έχει υπερβεί το 20ό έτος της ηλικίας του.

(γγ) Στα 6/10, αν ο επικαρπωτής έχει υπερβεί το 30ό έτος της ηλικίας του.

(δδ) Στα 5/10, αν ο επικαρπωτής έχει υπερβεί το 40ό έτος της ηλικίας του.

(εε) Στα 4/10, αν ο επικαρπωτής έχει υπερβεί το 50ό έτος της ηλικίας του.

(στστ) Στα 3/10, αν ο επικαρπωτής έχει υπερβεί το 60ό έτος της ηλικίας του.

(ζζ) Στα 2/10, αν ο επικαρπωτής έχει υπερβεί το 70ό έτος της ηλικίας του.

(ηη) Στο 1/10, αν ο επικαρπωτής έχει υπερβεί το 80ό έτος της ηλικίας του.

β) Αν ο επικαρπωτής δεν είναι φυσικό πρόσωπο, ο φόρος που αναλογεί στο δικαίωμα αυτό ορίζεται στα 8/10 του φόρου που αναλογεί στην πλήρη κυριότητα.

γ) Ο φόρος που αναλογεί στην ψιλή κυριότητα προκύπτει αν από το φόρο που αναλογεί στην πλήρη κυριότητα αφαιρεθεί ο φόρος που αναλογεί στην επικαρπία.